Lăng Thiệu Trị, còn được gọi là Xương Lăng, nằm tại làng Cư Chánh, xã Thủy Bằng, huyện Hương Thủy, thuộc thành phố Huế hiện nay. Điểm nổi bật của Lăng Thiệu Trị nếu đem ra đối chiếu với các lăng tẩm của các vị vua tiền nhiệm và kế vị chính là những đặc điểm độc đáo và riêng biệt của nó.

Lăng Thiệu Trị là một trong những kiến trúc đặc sắc của thời đại Nguyễn. Điểm nổi bật nhất của Lăng là việc quay mặt về hướng Tây-Bắc, điều hiếm gặp trong kiến trúc cung điện và lăng tẩm. Vị trí của Lăng cũng rất đẹp, cách ngọn núi Chằm 8km về phía trước và có sông Hương chảy qua trước mặt, tạo nên một yếu tố minh đường.

Ngoài ra, Lăng Thiệu Trị còn có những điểm đặc biệt khác như vị trí chọn “Tả thanh long” và “Hữu bạch hổ”. Đồi Vọng Cảnh bên này sông được chọn làm “rồng chầu”, trong khi đó, “hổ phục” là ngọn Ngọc Trản bên kia sông. Hậu chẩm của Lăng được chọn là núi Kim Ngọc xa mờ trong mây, và những kiến trúc sư còn đắp thêm một mô đất cao lớn ở phía sau để làm hậu chẩm thứ hai. Tất cả những yếu tố này đã tạo nên sự độc đáo và sang trọng của Lăng Thiệu Trị.

Một điểm đặc biệt khác của Lăng Thiệu Trị là nó không có La thành bao quanh, mà được bảo vệ bởi những cánh đồng lúa mượt mà và những vườn cây xanh rờn ở xung quanh. Chính vòng La thành thiên nhiên đó tạo cho cảnh quan Lăng Thiệu Trị sự thanh thoát và yên bình.

Ông vua Thiệu Trị đã được biết đến với tư cách là một vị vua thương dân, và vị trí nghỉ ngơi của ông giữa những cánh đồng lúa và những vườn cây tươi tốt cũng phản ánh cuộc sống bình dị của ông, không quá phức tạp hay cầu kỳ.

Thiệu Trị, tên thật là Nguyễn Phúc Miên Tông, là con trai trưởng của vua Minh Mạng và lên ngôi vua khi mới 34 tuổi. Ông trị vì được 7 năm (1841-1847) trước khi qua đời vì băng hà ở tuổi 41. Trong suốt cuộc đời của mình, Thiệu Trị không để lại kế hoạch cho sự kiện ra đi của mình. Đến khi gần kết thúc cuộc đời, ông mới nhắc nhở người con trai kế vị về việc xây dựng lăng mộ của mình.

Nhà vua chọn một vị trí ở chân núi thấp, tên là núi Thuận Đạo, thuộc làng Cư Chánh, cách Kinh Thành khoảng 8km để xây dựng lăng mộ của mình. Thiết kế của lăng được xây dựng theo ý muốn của Thiệu Trị, bao gồm đường ngầm đưa quan tài đến huyệt, điện vũ liệu lượng được xây dựng để kiệm ước và không có quá nhiều đền đài để tránh hao phí tài lực của dân binh.

Sau khi nhận được mệnh lệnh từ vua Tự Đức, các quan Địa lý đã tìm được một vị trí đất tốt để xây dựng lăng mộ. Quá trình xây dựng diễn ra nhanh chóng và chỉ sau ba tháng thi công, các công trình chính đã được hoàn thành. Vào ngày 14-6-1848, vua Tự Đức đã đi kiểm tra lần cuối công trình xây dựng lăng mộ của vua Thiệu Trị. Sau đó, 10 ngày sau, thi hài của vua Thiệu Trị được đưa vào an táng trong lăng sau 8 tháng quàn tại điện Long An ở cung Bảo Định.

Cuối cùng, để ca ngợi công đức của vua cha, vua Tự Đức đã viết bài văn bia dài trên 2.500 chữ và cho khắc lên tấm bia "Thánh đức thần công", dựng vào ngày 19-11-1848. Các công trình của lăng mộ Xương Lăng và bia ca ngợi đã trở thành một di sản văn hóa vô giá của dân tộc Việt Nam.

Bức tranh tổng quan kiến trúc của Lăng Thiệu Trị là sự kết hợp và lựa chọn từ mô thức kiến trúc của Lăng Gia Long và Lăng Minh Mạng. Xương Lăng và Thiên Thọ Lăng đều không có La thành, và khu vực lăng mộ và tẩm điện được tách biệt với nhau. Xương Lăng cũng giống với Hiếu Lăng trong cách thức mai táng và xây dựng toại đạo. Bửu Thành có hình dạng tròn với hồ Ngưng Thúy hình bán nguyệt bao bọc ở phía trước, và được chia thành hai khu vực: lăng và tẩm. Phần lăng nằm ở bên phải, phía trước có hồ Nhuận Trạch thông với hồ Điện ở trước khu tẩm qua một hệ thống cống ngầm và nối với hồ Ngưng Thúy ở trước Bửu Thành, tạo thành "chi huyền thủy" chảy quanh co trong lăng.

Nghi môn bằng đồng đúc theo kiểu "long vân đồng trụ" dẫn vào Bái Đình rộng lớn, và hai hàng tượng đá ở hai bên tả, hữu của sân là tiêu biểu của nghệ thuật tạc tượng đầu thế kỷ XIX ở Huế. Tiếp theo là Bi Đình dạng phương đình là lầu Đức Hinh ngự trên một quả đồi thấp hình mai rùa. Các nhà thiết kế lăng Thiệu Trị đã tách riêng khu vực tẩm điện trong lăng Minh Mạng rồi cải tiến, sửa đổi cho phù hợp với cảnh quan của Xương Lăng để tạo ra đồ án thiết kế lăng này. Chính vì thế mà Bi Đình và lầu Đức Hinh ở Xương Lăng mang dáng vóc của Bi Đình và Minh Lâu ở lăng Minh Mạng.

Đứng trên lầu Đức Hinh, người ta có thể thấy một cảnh quan đẹp tuyệt vời. Hồ Ngưng Thúy trông giống như một vầng trăng xẻ nửa án ngữ trước Bửu Thành. Bên trên hồ có 3 chiếc cầu: Đông Hòa (phải), Chánh Trung (giữa) và Tây Định (trái), dẫn đến bậc tam cấp vào Bửu Thành - nơi đặt thi hài của nhà vua. Xa hơn về phía phải của lăng là gác Hiển Quang - khoảng không gian yên bình để nghỉ ngơi và tĩnh lặng suy nghĩ nằm ở cả hai cõi âm và cõi dương phân chia.

Khu vực điện thờ của Lăng Gia Long được xây dựng riêng biệt với khu vực lầu Đức Hinh khoảng 100m về phía trái do địa hình khu vực không cho phép kiến tạo theo một trục dọc như Hiếu Lăng. Ngay sau hồ Điện là nghi môn được xây dựng bằng đá cẩm thạch với các trang trí như liên ba và một bầu Thái cực hình nậm rượu bằng pháp lam được trang trí hoa lá sinh động. Bức hoành phi được đặt giữa những hoa văn trang trí với bốn chữ Hán "Minh đức viễn hỷ" (Đức sáng cao xa vậy!) như muốn thể hiện tài đức vĩ đại của nhà vua.

Nếu du khách tiếp tục đi lên tam cấp, họ sẽ đến khu vực điện Biểu Đức. Trên đường đi, họ sẽ đi qua Hồng Trạch Môn, nơi có một dạng vọng lâu giống như Hiển Đức Môn ở Lăng Minh Mạng và Khiêm Cung Môn ở Lăng Tự Đức. Khu vực điện Biểu Đức là nơi được dành riêng để thờ cúng bài vị của vua và Hoàng hậu Từ Dũ. Trong chính điện, du khách có thể đọc hơn 450 ô chữ chạm khắc các bài thơ có giá trị văn học và giáo dục trên những cổ diêm ở bộ mái và cửa Hồng Trạch. Các công trình phụ thuộc như Tả, Hữu Phối Điện (trước) và Tả, Hữu Tùng Viện (sau) quây quần chung quanh điện Biểu Đức, tạo thêm vẻ cao quý cho chính điện. Bên kia hồ Điện, hòn Bàu Hồ được sử dụng làm bình phong cho khu vực điện thờ. Nơi đây có những bóng thông già ngạo nghễ vươn mình lên trời xanh, bất chấp mưa nắng, gió bão, tượng trưng cho khí phách của những người quân tử.

Bên trong khung cảnh yên bình và tĩnh lặng của đồng quê, nơi Vua Thiệu Trị đang yên giấc ngàn thu. Trong khi sự đổi thay của cuộc đời và sự xoay vần của thời gian vẫn diễn ra, những người thân quanh vua vẫn bên nhau, quây quần trong không gian đồng quê. Bên cạnh lăng Thiệu Trị, có hai lăng khác là lăng Hiếu Đông của bà Hồ Thị Hoa (mẹ vua) và Xương Thọ Lăng của bà Từ Dũ (vợ vua), cùng với khu mộ "tảo thương" với nhiều ngôi mộ của các vị vua, bà chúa và con vua Thiệu Trị. Tất cả họ quây quần bên nhau và tạo nên một không gian yên bình, thanh tịnh.

Chính khu lăng Thiệu Trị này đã trở thành nét đẹp giản đơn, nhưng sâu sắc và đầy ý nghĩa. Nó đã truyền cảm hứng cho các kiến trúc sư triều Nguyễn trong việc xây dựng một tác phẩm nghệ thuật kiến trúc mới, mang tên Khiêm Lăng. Khiêm Lăng được coi là một bước ngoặt vinh quang trong nghệ thuật kiến trúc triều Nguyễn. Được xây dựng sau 16 năm kể từ khi Vua Thiệu Trị qua đời, Khiêm Lăng là một công trình tuyệt vời kết hợp giữa nghệ thuật kiến trúc và phong cách trang trí tinh xảo, tạo nên một không gian đẹp mắt và cảm nhận được sự linh thiêng của các vị vua triều Nguyễn.

Đáng chú ý, lăng Thiệu Trị đã được công nhận là di tích cấp quốc gia theo Quyết định số 2890-VH/QĐ ngày 27/9/1997 của Bộ Văn hóa - Thông tin. Điều này cho thấy giá trị lịch sử và văn hóa của nó, và cũng đánh dấu sự quan tâm của chính phủ đối với việc bảo tồn và bảo vệ các di sản văn hóa quan trọng của đất nước.