Trà Đạo Nhật Bản

Văn hoá trà đạo Nhật Bản có lẽ đã quá quen thuộc và vang danh không chỉ đối với giới điệu mộ trà mà còn lan tỏa ra khắp văn hoá đại chúng thế giới. Nổi tiếng là xứ sở của những búp trà tươi non, cách pha chế, thưởng trà đối với người Nhật cũng là một sự hấp dẫn, tinh tế đến lạ thường. Không chỉ là uống trà, mà cung cách của việc thưởng trà đều ẩn chứa biết bao hàm nghĩa sâu xa trong nghệ thuật, văn hoá ứng xử, và tận hưởng sự bình yên trong tâm hồn. 

Giới thiệu chung về văn hoá trà đạo Nhật Bản

Trà đạo (茶道, Sadō/Chado hoặc 茶の湯, chanoyu) là một phần quan trọng của văn hóa Nhật Bản, không chỉ là việc thưởng thức trà mà còn là nghệ thuật tinh tế kết hợp giữa triết lý Thiền, nghi thức, thẩm mỹ, và tinh thần tôn trọng thiên nhiên.

Có lẽ nhiều người cũng đã biết về nguyên liệu matcha (bột lá trà non) - đặc sản của vùng đất xứ Phù Tang.

Trà đạo Nhật Bản hiểu chung đó là việc pha chế bột matcha với một phương pháp truyền thống đã tồn tại qua hàng ngàn năm cùng gắn liền với lịch sử phát triển của đất nước này. Cái hay ở trà đạo đó là người thưởng trà đóng vai khách mời, có đầy đủ những yếu tố ngoại cảnh như không gian sân vườn hoặc phòng trà truyền thống, những dụng cụ pha trà như rổ đựng, khuấy bằng tre, thêm một chút món ngọt, kaiseki... với một phong thái thư thả, tĩnh lặng yên bình.

Sự hiếu khách và văn hoá thiền là một yếu tố quan trọng nhất trong văn hoá trà đạo. 

Lịch sử hình thành và phát triển văn hoá trà đạo Nhật Bản

Nguồn gốc của việc thưởng thức trà ở Nhật được cho rằng là lan truyền từ nhà Tống (Trung Quốc).

Vào thế kỷ thứ 9, các học giả Nhật quan tâm về Phật giáo nên đã đến Trung Quốc để nghiên cứu. Tại đây, họ được tiếp xúc với văn hóa trà của Trung Quốc và yêu thích nên đã đem về để phát triển thành nghệ thuật trà đạo của riêng mình. Ban đầu trà chỉ dành cho tầng lớp quý tộc và tăng sĩ. Vào thời kỳ Heian, trà trở thành một phần của cuộc sống quý tộc.

Đến thời Muromachi khi nhà sư Murata Jukou tiếp thu và lan tỏa tinh thần của Thiền định và phát triển trà đạo, ông đã mở phòng trà nhỏ mang không gian, không khí yên tĩnh của Wabicha.

Sau đó, Sen no Rikyū, một nhân vật quan trọng trong việc phát triển trà đạo, đã thiết lập các nguyên tắc cơ bản của nghi thức trà. Triết lý của ông đề cao sự giản dị, thanh tịnh, và sự tôn trọng trong từng động tác pha trà.  

Quy tắc trà đạo của Rikyu

Như đã giới thiệu ở trên, Rikyu là người có sức ảnh hưởng lớn trong văn hoá trà đạo của Nhật. Có cả bộ quy tắc ứng xử trà đạo của Rikyu, theo đó:

• Phải biết chuẩn bị chính xác các dụng cụ, đồ ăn ngọt cũng là bày tỏ lòng hiếu khách.
• Khi mời khách phải nghĩ đến tình cảm và hoàn cảnh của họ, thể hiện bản chất của mình phải tươi mới tràn đầy như những bông hoa, và hãy chuẩn bị trong tâm thế trong lòng thoải mái, niềm nở, chuẩn bị cả những việc tiếp đón sau buổi tiệc để ứng phó kịp thời.
• Và đặc biệt, dù là khách hay là chủ cũng nên quan tâm, tôn trọng nhau. Tinh thần hiếu khách, đối nhân xử thế, thể hiện rất rõ nét trong văn hoá trà đạo của người Nhật. 

Nét đẹp nghệ thuật trà đạo Nhật Bản truyền thống 

Có lẽ nhiều người cũng đã biết về nguyên liệu matcha, bột lá trà non đặc sản của vùng đất xứ Phù Tang. Trà đạo hiểu chung đó là việc pha chế bột matcha với một phương pháp truyền thống đã tồn tại qua hàng ngàn năm cùng gắn liền với lịch sử phát triển Nhật Bản.

Cái hay ở trà đạo đó là người thưởng trà đóng vai khách mời, có đầy đủ những yếu tố ngoại cảnh như không gian sân vườn hoặc phòng trà truyền thống, những dụng cụ pha trà như rổ đựng, khuấy bằng tre, thêm một chút món ngọt, kaiseki,... với một phong thái thư thả, tĩnh lặng yên bình. Sự hiếu khách và văn hoá thiền là một yếu tố quan trọng nhất trong văn hoá trà đạo. 

Các tường phái trà đạo Nhật Bản

Trà đạo Nhật Bản có nhiều trường phái khác nhau, mỗi trường phái mang đặc điểm riêng biệt và phản ánh triết lý, phong cách nghệ thuật khác nhau. Tuy nhiên, tất cả các trường phái đều dựa trên những nguyên tắc cơ bản của trà đạo như hòa, kính, thanh, và tịch. Dưới đây là một số trường phái trà đạo nổi tiếng nhất.

Trường phái Urasenke (裏千家)

• Nguồn gốc: Urasenke là một trong ba trường phái chính của trà đạo Nhật Bản, được sáng lập bởi Sen no Rikyū, một trong những bậc thầy trà đạo nổi tiếng nhất.
• Phong cách: Urasenke nổi bật với phong cách hòa hợp và linh hoạt, thích nghi với cả truyền thống và đời sống hiện đại. Trường phái này nhấn mạnh vào sự thanh thoát và dễ tiếp cận, không quá cứng nhắc trong các nghi lễ.
• Đặc điểm: Trong nghi thức pha trà, Urasenke sử dụng nhiều bọt khi đánh trà, làm cho matcha trở nên mịn màng và tươi sáng. Trường phái này chú trọng vào sự tinh tế trong mọi cử chỉ.

Trường phái Omotesenke (表千家)

• Nguồn gốc: Omotesenke cũng được thành lập bởi dòng dõi của Sen no Rikyū và là trường phái trà đạo lâu đời nhất.
• Phong cách: Omotesenke được biết đến với phong cách giản dị, tự nhiên và mộc mạc. Triết lý của trường phái này là theo đuổi sự tinh khiết và đơn giản.
• Đặc điểm: Khác với Urasenke, Omotesenke sử dụng ít bọt hơn khi đánh trà và chú trọng đến việc thể hiện sự tự nhiên trong cách pha trà và thưởng thức trà.

Trường phái Mushakoujisenke (武者小路千家)

• Nguồn gốc: Mushakoujisenke là trường phái thứ ba trong dòng họ Sen, và cũng được phát triển từ dòng dõi của Sen no Rikyū.
• Phong cách: Mushakoujisenke kết hợp giữa Omotesenke và Urasenke, nhưng có một chút hướng đến sự tĩnh lặng và trang nghiêm hơn. Phong cách của trường phái này khá chặt chẽ, nghiêm túc và thường được thực hiện trong môi trường thanh tịnh.
• Đặc điểm: Trường phái này nhấn mạnh vào việc duy trì nghi lễ và tập trung vào tâm lý tĩnh lặng khi thưởng thức trà.

Trường phái Enshū-ryū (遠州流)

• Nguồn gốc: Được sáng lập bởi Kobori Enshū, một samurai, nhà thiết kế vườn và kiến trúc sư nổi tiếng thời Edo. Trường phái này phát triển dựa trên sự kết hợp giữa nghệ thuật trà đạo và thẩm mỹ sân vườn.
• Phong cách: Enshū-ryū nhấn mạnh vào sự tinh tế và thẩm mỹ trong nghệ thuật sắp đặt phòng trà và cảnh quan. Các nghi lễ của Enshū-ryū mang tính trang trọng và đề cao sự cân bằng giữa thiên nhiên và con người.
• Đặc điểm: Trà đạo Enshū-ryū thường được tổ chức trong các khu vườn hoặc môi trường ngoài trời, với phong cách hướng đến sự hài hòa giữa con người và cảnh vật.

Trường phái Yabunouchi-ryū (薮内流)

• Nguồn gốc: Trường phái này được sáng lập bởi Yabunouchi Kenchū, một nhà sư và bậc thầy trà đạo vào thế kỷ 16.
• Phong cách: Yabunouchi-ryū giữ vững phong cách truyền thống và nhấn mạnh vào sự tôn trọng nghiêm ngặt các nghi thức. Trường phái này đặc biệt chú trọng đến việc thực hành trà đạo trong các phòng trà nhỏ và không gian tối giản.
• Đặc điểm: Yabunouchi-ryū mang tính cách điệu cao, mọi động tác trong nghi lễ trà đều được thực hiện với sự chú ý tuyệt đối đến chi tiết, biểu thị sự tôn trọng với trà và người tham dự.

Trường phái Sōhen-ryū (宗偏流)

• Nguồn gốc: Trường phái này được sáng lập bởi Sōhen Katagiri, người đã phát triển phong cách trà đạo với tinh thần của Zen (Thiền).
• Phong cách: Sōhen-ryū mang đậm tinh thần Thiền trong cách pha và thưởng thức trà, nhấn mạnh vào sự giác ngộ qua các nghi lễ trà.
• Đặc điểm: Trường phái này đặc biệt chú trọng đến sự tĩnh lặng, thiền định và sử dụng trà đạo như một phương tiện để đạt đến sự giác ngộ tinh thần.

Trường phái Sekishū-ryū (石州流)

• Nguồn gốc: Sáng lập bởi Katagiri Sekishū, một daimyo nổi tiếng vào thế kỷ 17, trường phái Sekishū-ryū kết hợp giữa phong cách nghi lễ trà và thiền tĩnh lặng.
• Phong cách: Sekishū-ryū có xu hướng trang nghiêm, nhấn mạnh sự cân bằng và tinh thần yên tĩnh trong nghi lễ trà. Phong cách này cũng chú trọng đến thẩm mỹ kiến trúc và nghệ thuật trà.

Mỗi trường phái trà đạo Nhật Bản đều có cách tiếp cận và triết lý riêng, nhưng tất cả đều hướng đến việc tôn trọng trà như một nghệ thuật và một con đường tâm linh. Dù ở bất kỳ trường phái nào, trà đạo Nhật Bản luôn mang lại sự thanh thản và tạo nên mối liên kết sâu sắc giữa con người và thiên nhiên.

>>> Tham khảo thêm về: Văn hóa tắm Onsen Nhật Bản

Cách thưởng trà đạo Nhật Bản

Trà đạo, nghe có vẻ là một phương pháp, là một đạo nhiều nguyên tắc, quy củ, khó nhằn. Nhưng chỉ cần biết một vài điểm chung, người ta sẽ nhận ra trà đạo không có quy tắc nào là phức tạp. Chỉ cần với tâm thế bình thản, tự tại ung dung, xem trà đạo như một nghệ thuật mà lại cũng là thú vui thanh tao, đúng là thi vị.  

Cách ngồi trong văn hoá trà đạo Nhật Bản 

Nếu là khách danh dự, có vai vế lớn, người ta sẽ bố trí gần với người chủ trì, tiếp đến là những vị khách khác. Nếu là khách quen thì sẽ giao lưu với chủ nhà, sau đó tiến hành tiệc.

Ngồi ghế cuối sẽ hỗ trợ tiệc trà, ví dụ như bày và dọn dụng cụ pha chế. Người đầu và người cuối sẽ có vai trò rất đặc biệt và phải có kinh nghiệm trong việc thưởng trà và kiến thức khá phong phú, sâu rộng để giao lưu trong buổi tiệc. Nếu là một người còn chưa quen với cung cách trà đạo, ngồi ở giữa sẽ là vị trí thích hợp nhất. 

Pha và thưởng thức trà đạo Nhật Bản đúng chuẩn

Chuẩn bị pha trà, người ta sẽ lấy dụng cụ được làm từ tre Nhật, rây qua phần bột matcha để mịn và không lẫn bất cứ thứ gì khác, nước nóng đun sôi sẽ để ở nhiệt độ tàm 80 độ. Dùng muôi trà bằng gỗ, lấy khoảng 1 - 2gr matcha cho vào bát, đổ nước tầm 60 - 70 cc cùng với chashaku, dụng cụ muôi trà. Giữ bát bằng một tay, một tay còn lại cầm chổi chasen bằng tre, khuấy đều matcha và nước hoà tan vào nhau. 

Tuỳ vào từng trường phái trong trà đạo mà có thể di chuyển xiên trà khác nhau. Nếu như Urasenke sẽ búng tay để di chuyển xiên trà tạo bọt kem mịn màng, thì Omotesenke sẽ để giữ cho trà không có nhiều bọt. 

Khi uống trà, bạn sẽ lấy bát trà bằng tay phải, đặt ngay trước mặt, rồi chào chủ nhà với câu “tôi sẽ có bạn”, xoay bát theo chiều kim đồng hồ hai lần để không đặt môi lên hoa văn của bát trà. Uống trà sẽ chia nhiều lần, tạo tiếng ồn rồi lại ngậm trà báo rằng bạn đã uống trà xong. Lau ống ngậm bằng ngón tay của mình và lau tay bằng giấy bỏ túi. Lại xoay bát theo chiều ngược kim đồng hồ và đặt xuống đúng hướng và vị trí trước đó. Đây là phong cách urasenke.

Lấy bánh kẹo khi thưởng trà

Chủ nhà sẽ phục vụ bánh kẹo ngọt để giúp tăng hương vị trà hơn. Khi họ khuyên rằng hãy thưởng thức ít kẹo bánh ngọt, khách sẽ cúi đầu nhận lấy và đặt trên giấy bỏ túi bạn đã chuẩn bị sẵn. Bạn sẽ nói “đầu tiên” đối với khách ngồi cạnh tiếp theo của mình. Giấy bỏ túi đựng bánh kẹo sẽ đặt trên lòng bàn tay, cắt bằng nhánh cây Dương Tử hoặc dùng tay tách chúng ra và thưởng thức. 

>>> Thông tin thêm: Một số câu tiếng Nhật du lịch cần biết khi tham quan đất nước mặt trời mọc

Những lưu ý cần biết trong trà đạo Nhật Bản

Người ta xem tiệc trà như một lần cơ hội để bày tỏ tình cảm, lòng hiếu khách, quan tâm đến nhau trong đời. Vì vậy mỗi khi có dịp thưởng thức trà đạo, bạn sẽ nhận thấy từng chi tiết trang trí phòng trà như là hương thơm, các loài hoa theo mùa, cũng là tiểu tiết nhưng có ý nghĩa vô cùng. Giúp cho không gian thưởng trà được thư giãn, thoải mái hơn. Cũng vì vậy, thưởng trà không phải là để uống một tách trà ngon, mà là chỉ khi khách hàng tĩnh tâm, thư giãn, chìm đắm thực sự trong không gian được bài trí chu đáo ấy, tách trà nóng mới len lỏi sâu vào trong mọi giác quan, đánh thức tâm hồn của bạn. Bởi vậy, người mời trà hay người thưởng trà cũng cần giữ phong thái và cái tâm thế thực sự ôn hoà, mềm mại để không ảnh hưởng buổi tiệc trà. 

Trà đạo Nhật Bản cầu kỳ nhưng chứa đựng biết bao sự tinh tế trong nét văn hoá, ứng xử của người xứ Phù Tang. Một nét đẹp văn hoá tinh thần, thiền định được lưu giữ, phát triển tiếp nối cho tới tận ngày nay. Nếu có dịp du lịch Nhật Bản thì nhất định hãy một lần ghé thăm và thưởng thức không gian văn hoá trà đạo ấn tượng này, để mở mang thêm nhiều điều thú vị của đất nước mặt trời mọc nhé. 

Andrew Nguyen