Thủ công mỹ nghệ nói chung và gốm sứ nói riêng từ lâu đã trở thành linh hồn trong nền văn hiến hàng ngàn năm của người Việt Nam. Từ Bắc chí Nam có rất nhiều làng nghề gốm truyền thống phản ánh đời sống vật chất và tinh thần của cư dân. Trong tất cả các làng, làng gốm Bàu Trúc ở miền Trung, Việt Nam thu hút nhiều khách du lịch đến tỉnh Ninh Thuận bởi những nét độc đáo mà bạn không thể tìm thấy ở bất cứ đâu tại Việt Nam. Hãy cùng VietSense Travel khám phá nghệ thuật làm gốm độc đáo và có từ lâu đời của Làng gốm Bàu Trúc ở Ninh Thuận nhé!

1.1 Làng gốm Bàu Trúc nằm ở đâu?

Nếu có dịp ghé thăm miền Trung đừng quên ghé thăm làng gốm Bàu Trúc, làng gốm lâu đời nhất Đông Nam Á. Ngôi làng gốm truyền thống nổi tiếng làm gốm này ở Thôn Bàu Trúc, Thị trấn Phước Dân, Huyện Ninh Phước, Ninh Thuận. Nằm cách thị xã Phan Rang khoảng 10km về hướng Nam, nơi đây là nơi sinh sống của hơn 400 hộ gia đình, trong đó khoảng 85% sinh sống bằng nghề làm gốm truyền thống.

Làng gốm Bàu Trúc cách thành phố Phan Rang khoảng 11km về phía Tây Nam. Bạn mất khoảng 15 phút để đến đó bằng ô tô và 25 phút để đi bằng xe máy. Đến ngã tư Phủ Hà, bạn đi theo quốc lộ 1A về hướng Nam khoảng 8km thì rẽ phải vào đường Nguyễn Huệ. Tiếp tục đi tiếp khoảng 500m rẽ phải vào đường DT703. Đi tiếp đến khi thấy biển chỉ dẫn vào Làng Chăm Bàu Trúc thì rẽ phải là đến Làng Bàu Trúc.

Ngôi làng đã tồn tại hơn 200 năm và hầu hết các hộ gia đình là người Chăm. Bàu Trúc còn được đặt tên theo tên gốc Paley Hamu Trok nghĩa là phần cuối sông. Nghề gốm của nó bắt đầu bởi một người đàn ông Chăm tên là Poklong Chan và vẫn còn tốt cho đến bây giờ. Khác với những làng nghề truyền thống khác, Bàu Trúc trông rất khang trang, hiện đại với những con đường trải bê tông, những ngôi nhà mái đỏ, cửa hàng tấp nập. 

Đến đây, bạn sẽ thấy tất cả các hộ gia đình tất bật với công việc của họ cũng như hướng dẫn những du khách khác. Mỗi sản phẩm từ làng đều giống hệt nhau, mang đặc trưng cuộc sống hàng ngày của người Chăm. Được trang trí bằng những vật dụng có sẵn đơn giản như hoa lá, vỏ sò hay tranh vẽ thủ công nhưng sản phẩm vẫn rất ấn tượng.

Ngoài Làng gốm Bàu Trúc thì Làng dệt thổ cẩm Mỹ Nghiệp và Khu du lịch sinh thái Charaih, Ninh Thuận đều là những điểm đến luôn sẵn sàng để bạn tận hưởng ngày cuối tuần của mình. Cùng với Làng thuốc Phước Nhơn và Làng dệt Mỹ Nghiệp, Làng gốm Bàu Trúc nằm trong ba làng nghề được khá nhiều người biết đến ở Ninh Thuận, tại đây vẫn lưu giữ lại được nhiều nét  truyền thống văn hóa độc đáo và tuyệt đẹp của dân tộc Chăm. Làng gốm Bàu Trúc nằm ở vị trí đối diện Làng dệt Mỹ Nghiệp, nơi đây là khu vực tập trung đông đảo cộng đồng người Chăm sinh sống tại tỉnh Ninh Thuận. 

Nhắc đến nghề gốm truyền thống, hầu hết mọi người sẽ nghĩ đến ngay lập tức cái tên Bát Tràng ở Hà Nội hay Thanh Hà ở Quảng Nam, Minh Long ở Bình Dương. Đó đều là những làng gốm có tiếng về chất lượng cũng như hình thức của sản phẩm và còn thu hút nhiều cộng đồng du lịch đến tham quan và trải nghiệm về gốm. Làng gốm Bàu Trúc phát triển yên bình trong lòng cộng đồng người Chăm. Dù quy mô và người làng nghề không quá đông đúc, nhưng những nét đặc trưng của làng gốm truyền thống vẫn được lưu truyền và phát triển như những làng gốm khác. 

Những sản phẩm được tạo ra ở Làng gốm Bàu Trúc khá mộc mạc và đơn giản, mang đậm đà nét tính cách hiền hòa, chất phác của người dân tộc Chăm. Khi tạo ra một sản phẩm, nó luôn chứa đựng những tâm huyết và tình yêu của những nghệ nhân Làng gốm Bàu Trúc, những tác phẩm nghệ thuật này luôn được những người nghệ nhân làng gốm nâng niu và giữ gìn như cái cách mà họ tôn trọng, bảo tồn nền văn hóa dân tộc thiêng liêng.

Hầu hết các sản phẩm ở làng Bảy Trúc là để phục vụ cuộc sống hàng ngày của cư dân Chăm, để trang trí và thậm chí thờ cúng. Tuy nhiên, có rất nhiều món quà lưu niệm nhỏ được làm đặc biệt cho những du khách muốn mang một thứ gì đó về nhà. Ở bất cứ đâu trong làng Bàu Trúc, bạn có thể tìm thấy một gia đình thợ thủ công nơi bán những món quà lưu niệm với nhiều hình dạng và màu sắc.

1.2 Tên gọi Bàu Trúc được ra đời như thế nào?

Theo lời kể của người Chăm ở làng Bàu Trúc, họ là hậu duệ của Po Klong Chang, một vị quan lớn của vua Chăm Po Klong Giarai. Ông đưa người dân từ vùng núi đến cánh đồng “Hamu Trok” và dạy họ khai thác đất sét từ các bờ sông gần đó để làm đồ gốm. Không chỉ vậy, vợ chồng Pô Klong Chang còn chỉ cho người dân cách trồng trọt, đánh bắt cá để nâng cao mức sống.Năm 1832, dưới triều vua Minh Mạng, tên Paley Hamu Trok được đổi thành tên Việt là Vĩnh Thuận. Năm 1954, ấp Vĩnh Thuận có lúc trực thuộc tỉnh Bình Thuận, Ninh Thuận và Phan Rang.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ (1954-1975), trận lũ lớn năm 1964 đã cuốn trôi toàn bộ tài sản của đồng bào Chăm ở làng này. Người dân địa phương sau đó đã chuyển ngôi làng đến một nơi cao hơn, nơi có nhiều cây tre bao quanh một cái ao lớn. Vì vậy, làng được đặt tên là Bàu Trúc (bàu có nghĩa là ao, hồ theo tiếng Chăm). Từ sự kiện đó, cái tên Bàu Trúc được dùng để gọi một làng gốm nổi tiếng của người Chăm vùng duyên hải.

Người Chăm ở làng gốm Bàu Trúc có lòng tôn thờ và biết ơn sâu sắc đối với người đã tạo ra loại gốm này cũng như các vị thần khác trong văn hóa Chăm. Lễ giỗ Tổ của người Chăm được tổ chức hàng năm vào ngày 21 tháng 10 (tức ngày 3 tháng 7 theo lịch Chăm).

Sự tôn vinh của người Chăm đối với các vị thần được thể hiện trong các nghi thức và nguyên tắc tỉ mỉ trong từng phần của ngày kỷ niệm. Lễ hội của người Chăm không chỉ bao gồm các nghi lễ tôn giáo mà còn bao gồm các hoạt động truyền thống thu hút cả người dân địa phương và du khách. Lễ hội thể hiện mong ước của dân làng về một năm mới ấm no, may mắn và phú quý.

1.3 Để tạo nên gốm Bàu Trúc cần những nguyên liệu nào?

Nghệ thuật làm gốm ở làng gốm Bàu Trúc khác với gốm ở Bắc Bộ và Nam Bộ ở cách tạo hình và trang trí gốm. Người Chăm ở Phan Rang, Ninh Thuận không dùng bàn xoay để tạo hình sản phẩm mà dùng đôi bàn tay khéo léo của họ để nhào nặn đất sét thành những đường nét hoàn hảo. Nguyên liệu chủ yếu là đất sét, cát mịn. Kỹ thuật truyền thống của thợ gốm Bàu Trúc là một quy trình gồm ba bước: chuẩn bị nguyên liệu; đất sét tạo hình, trang trí và sấy khô; và bắn ngoài trời.

Đất sét là một trong những yếu tố quan trọng nhất để tạo nên gốm ở làng Bàu Trúc. Đất sét được lấy từ những khu ruộng lúa cạnh bờ sông Quao trộn với cát. Lượng cát được thêm vào hỗn hợp phụ thuộc vào kích thước của từng sản phẩm cụ thể. Công thức uyển chuyển ấy khiến gốm Bàu Trúc trở nên khác biệt hoàn toàn so với những gốm khác.

Đất sét chỉ được lấy từ sông mỗi năm một lần, mỗi lần kéo dài nửa tháng. Đất sét được lấy nhiều hay ít tùy theo khả năng của mỗi người. Vào mùa thu gom đất sét, người dân địa phương cố gắng lấy thật nhiều đất sét về kho để sử dụng trong cả năm. Để lấy được lớp đất sét tốt nhất để làm gốm, người dân trong làng gốm Bàu Trúc phải đào sâu tận 3 lớp đất thịt cứng bệt bên trên mới có thể nhìn thấy được một lớp đất sét phù hợp để đem về làm gốm. 

Sau khi được đào xới đem về từ ruộng, đất sét sẽ phải để phơi thật khô. Sau đó, những cục đất sét khô sẽ được đập vỡ ra thành những cục nhỏ và sau đó thêm nước rồi nhồi cùng nhau để tạo độ kết dính và dẻo. Sau khi được các nghệ nhân nhào nặn kỹ lưỡng, họ sẽ đem nó trộn đất sét với cát mịn. 

Ở công đoạn này, cục đất sét đã được nêm kỹ không được đặt trên bàn đạp chạy bằng chân mà được đặt trên một chiếc bệ thường là một thùng chứa nước lớn được đặt úp ngược để tạo hình cơ bản cho cục đất sét. Mặt trên phẳng của bệ được phủ một lớp cát mỏng để chống dính cho miếng.

Không có khuôn, người thợ gốm tạo tác phẩm bằng tay không trong khi đi vòng ngược quanh bệ. Sau khi đã ưng ý về hình thức của mảnh gốm, người thợ gốm sẽ dùng một miếng vải nhỏ ướt để làm phẳng bề mặt và thân trong của mảnh cho bóng loáng. Sau những ông đoạn thô sơ nhất cơ bản nhất sẽ đến lúc các nghệ nhân nhào nặn thành những thành phẩm độc đáo. 

Sau khi được tạo hình, đồ gốm được trang trí bằng nhiều loại hoa văn. Họa tiết trên gốm Bàu Trúc tượng trưng cho thiên nhiên, đất trời như sông nước, hoa lá, cỏ cây, tinh tú hay vỏ ốc. Ngoài ra, hình ảnh các vị Thần được thêm vào sản phẩm một cách dân dã, phản ánh đời sống tín ngưỡng của người Chăm làng Bàu Trúc.

Gốm được nung ở nhiệt độ khoảng 5000-6000 độ C trong vòng 6 giờ. Không giống như các quy trình nung gốm khác, gốm Bàu Trúc không được nung trong lò mà nung bên ngoài để có được nhiều oxy nhất.

Sau sáu giờ nung, đồ gốm được đánh vecni màu tự nhiên rồi nung trong hai giờ. Nhờ quy trình này, gốm Bàu Trúc có màu vàng đỏ, đỏ hồng hay đen xám với hoa văn nâu độc đáo. Điều đáng nói là mỗi món đồ gốm đều có những đặc điểm riêng để phân biệt với những món đồ khác mặc dù chúng được nung trong cùng một ngọn lửa.

Trải qua bao nhiêu năm tháng thăng trầm, nghề gốm vẫn là nguồn thu nhập nuôi sống những người con Làng gốm qua bao thế hệ. Dù có khai thác bao nhiêu, đất mẹ vẫn tự sinh sôi, nảy nở, tiếp tục hình thành để cung cấp nguyên liệu quan trọng nhất tạo nên những mảnh gốm xinh đẹp dùng cho sinh hoạt hằng ngày. 

2.1 Nghệ thuật làm gốm không cần đến bàn xoay

Đến với làng Bàu Trúc, bạn sẽ có cơ hội làm những sản phẩm gốm cơ bản dưới sự hướng dẫn của những nghệ nhân nơi đây. Bạn có thể chủ động sáng tạo mọi thứ mình thích và người dân địa phương ở đây sẽ giúp bạn hoàn thành những món đồ yêu thích. 

Hiện nay, người dân làng gốm Bàu Trúc vẫn làm các mặt hàng gốm theo cách truyền thống. Họ không sử dụng bàn xoay mà người thợ phải quay sản phẩm xung quanh. Chum, đĩa dần được hình thành sau mỗi vòng quay và khi người thợ dừng quay cũng là lúc sản phẩm hoàn thành.

Nếu làm gốm bằng bàn xoay, người nghệ nhân làm gốm sẽ không phải di chuyển nhiều mà vẫn có thể tạo ra những sản phẩm gốm đều và rất đẹp. Nhưng khi làm gốm không sử dụng bàn xoay, người nghệ nhân làm gốm sẽ gặp khá nhiều khó khăn trong công đoạn tạo hình cho gốm và phải di chuyển nhiều hơn để nhào nặn gốm theo hình thù mà người nghệ nhân mong muốn.

Đến với Bàu Trúc, bạn sẽ được chiêm ngưỡng những nghệ nhân làm gốm. Thông thường, để tạo ra một sản phẩm, người nghệ nhân cần có sự hỗ trợ của bàn xoay. Nhưng gốm Bàu Trúc đặc biệt hơn, người ta làm thủ công từ khâu tạo hình cho đến khâu trang trí. Đặc biệt hoa văn không cần bàn xoay. Người nghệ nhân chỉ sử dụng đôi bàn chân giống như chiếc “bàn xoay di động” để làm bệ thay cho bàn xoay, đồng thời gạt đất để tạo hình sản phẩm.

Không mất nhiều thời gian, chỉ chưa đầy 5 phút, các nghệ nhân đã “biến hóa” thành một chiếc chum hoặc gốm thành hình. Không dừng lại ở một phiên bản thô sơ như vậy, với một chiếc khăn đi kèm với một bát nước bên cạnh và thực hiện một vài thao tác đơn giản các nghệ nhân Chăm đã làm cho sản phẩm trở nên bóng và mịn hơn.

Người lập làng là Pô Klong Chan. Hàng năm nhân dân địa phương vẫn tổ chức thờ cúng để tưởng nhớ ông. Với 400 hộ dân, trong đó nhiều hộ không làm gốm nữa, làng Bàu Trúc đang cố gắng duy trì nghề. Đến đây, du khách có thể tìm hiểu kỹ thuật làm gốm độc đáo của làng Bàu Trúc và tự tay làm một món đồ gốm.

2.2 Hoa văn và những hình ảnh trang trí gần gũi 

Các sản phẩm phổ biến nhất của làng là những bức phù điêu mô tả phụ nữ Chăm, vua Chăm, vũ công và các vật dụng hàng ngày. Người thợ Bàu Trúc dùng vải ướt để làm cho bề mặt sản phẩm nhẵn bóng. Để tạo điểm nhấn hoặc chạm khắc hoa văn lên đồ gốm, chị dùng lược, một vỏ sò hoặc một vòng tre. Những hoa văn trang trí này thường là những đường răng cưa, sắc cạnh, sóng biển, cỏ cây hoa lá. 

Đồ gốm có thể được tráng men gốc thực vật tự nhiên để trang trí thêm trước khi đem ra chỗ râm mát để khô một ngày. Cuối cùng, các khuyết tật trên sản phẩm được loại bỏ và chúng sẽ được đem ra phơi khô trong vòng một tuần để chống nứt trước khi đem đi nung. Chất lượng và vẻ đẹp của sản phẩm gốm phụ thuộc vào kỹ năng, tài năng và nghệ thuật của phụ nữ Chăm.

Đây đều là những hình ảnh dân dã, gần gũi và mang đậm nét đời thường được người nghệ nhân ở làng sử dụng để tạo hoa văn làm điểm nhấn trên các sản phẩm gốm. Những hoa văn họa tiết này cũng nói lên tinh thần đơn giản nhưng lại rất đậm tính truyền thống và dân tộc của gốm.

2.3 Nung gốm lộ thiên có một không hai

Họ không dùng lò để nung gốm mà chỉ dùng rơm, củi khô để nung. Cách này làm cho chum nước Bàu Trúc luôn giữ được nước bên trong mát lạnh. Sản phẩm gốm Bàu Trúc có màu nâu đỏ tự nhiên hoặc đỏ vàng, đỏ hồng, xám đen và các vệt nâu đặc trưng của văn hóa Chămpa.

Ở làng Bàu Trúc, nghệ nhân không chọn những cách nung gốm truyền thống mà lại có cách nung riêng. Người làng hay gọi cách nung ấy là nung lộ thiên. 

Quá trình nung lộ thiên có ảnh hưởng lớn đến hình thức và chất lượng của sản phẩm gốm thành phẩm. Kỹ thuật nung lộ thiên này không giống các làng gốm thủ công khác trong cả nước.

Sau khi được phơi khô hoàn toàn, các đồ gốm được xếp chồng lên nhau theo kích cỡ của chúng với những đồ lớn nhất ở dưới cùng và nhỏ nhất ở trên cùng. Sau đó, những người thợ gốm có kinh nghiệm sẽ đốt lửa. Được đốt bằng rơm và củi, đống rơm được đốt cháy ở nhiệt độ 600-700 độ C. 

Thời gian nung gốm tùy thuộc vào số lượng sản phẩm và thường mất khoảng 6 đến 8 tiếng. Nướng theo cách này, thành phẩm có màu sắc đa dạng như vàng đỏ, đỏ hồng, đen xám và nâu. Để tạo vết đen trên thành phẩm vì khói, nghệ nhân Bàu Trúc dùng trấu và rơm rạ để làm chất đốt.

Từ những sản phẩm được chế tác theo thiết kế đơn giản nhẹ nhàng mà bạn thường thấy cho đến những sản phẩm của sự kỳ công và điêu luyện trên từng đường nét. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, người Chăm ở làng gốm Bàu Trúc, Ninh Thuận vẫn lưu giữ những giá trị truyền thống trong từng món đồ gốm. Điều này không chỉ góp phần tạo nên sự đa dạng về văn hóa của Ninh Thuận nói riêng và đất nước nói chung mà còn thu hút khách du lịch trong và ngoài nước, giúp truyền bá những nét văn hóa đặc trưng của Việt Nam ra thế giới bên ngoài. 

Một chuyến xuyên Việt đến Làng gốm Bàu Trúc - vùng đất cát Nam Trung Bộ Việt Nam. Thật tuyệt vời khi đi dạo, khám phá, quan sát nghệ thuật làm gốm ở Làng gốm Bàu Trúc của người dân tộc Chăm, đây sẽ là một chuyến du lịch đáng nhớ của bạn đến Ninh Thuận - Việt Nam.